Na podstawie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym i rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 roku w sprawie utworzenia powiatów, które określiło ich nazwy, siedziby władz oraz gminy wchodzące w ich skład, utworzonych zostało 308 powiatów ziemskich i 65 grodzkich. Powiaty rozpoczęły funkcjonowanie 1 stycznia 1999 roku, przejęły odpowiedzialność za sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym w zakresie należącym dotąd do administracji rządowej.
Powiaty są jednostkami samorządu terytorialnego. Każdy powiat tworzą z mocy prawa jego mieszkańcy (stanowiąc lokalną wspólnotę). Wszystkim mieszkańcom z tytułu zamieszkiwania na terenie określonego powiatu przysługują jednakowe prawa i obowiązki.
Organem ustawodawczym i kontrolnym jest rada powiatu. Zarząd powiatu jest organem wykonawczym.
Do zakresu działania powiatu należy wykonywanie określonych ustawami zadań publicznych o charakterze ponadgminnym oraz określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży. Powiat wykonuje także zadania z zakresu administracji rządowej, jeżeli ustawy określają te sprawy jako należące do zakresu działania powiatu. W celu wykonywania zadań powiat może tworzyć jednostki organizacyjne, zawierać umowy z jednostkami samorządu terytorialnego i innymi podmiotami.
Powiat wykonuje zadania publiczne w zakresie: edukacji publicznej, promocji i ochrony zdrowia, pomocy społecznej, polityki prorodzinnej, wspierania osób niepełnosprawnych, transportu zbiorowego, dróg publicznych, kultury i ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, kultury fizycznej i turystyki, geodezji, kartografii i katastru, gospodarki nieruchomościami, administracji architektoniczno-budowlanej, gospodarki wodnej, ochrony środowiska i przyrody, rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska, przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, ochrony praw konsumenta, utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, obronności, promocji powiatu oraz współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Dla prawidłowego wykonywania zadań każdego powiatu niezbędne są jednostki organizacyjne. W powiecie kozienickim funkcjonują: Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Urząd Pracy, Zarząd Dróg Powiatowych, Dom Pomocy Społecznej, Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Opactwie, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Placówka Socjalizacyjna „PANDA".
Starostwo Powiatowe w Kozienicach jest organem prowadzącym dla Zespołu Szkół nr 1 im. Legionów Polskich w Kozienicach, I Liceum Ogólnokształcącego im. S. Czarnieckiego i Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. J.Kochanowskiego w Garbatce-Letnisku.
Ponadto do wykonywania ustawowych zadań działają służby, inspekcje i straże: Komenda Powiatowa Policji, Powiatowa Komenda Państwowej Straży Pożarnej, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna oraz Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego.
Wszystkie te instytucje, a także Sąd Rejonowy i Prokuratura Rejonowa oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych są niezbędne dla istnienia i funkcjonowania powiatu. Wszystkie instytucje, jednostki organizacyjne oraz służby, straż i inspekcje umożliwiają i ułatwiają mieszkańcom powiatu załatwianie ważnych spraw w pobliżu miejsca zamieszkania.
Powiat nie jest organem nadrzędnym gmin. Wszystkie gminy współpracują z powiatem w różnych dziedzinach, m.in. ekologii, budowie oczyszczalni ścieków, wodociągów i kanalizacji, wspólnie podejmują działania inwestycyjne. Powiat i gminy uczestniczą w inwestycjach drogowych, w dofinansowywaniu zakupu sprzętu medycznego dla Szpitala Powiatowego w Kozienicach.
Działania powiatu i wykonywanie zadań pod względem prawnym są kontrolowane przez Urząd Wojewódzki, w dziedzinie finansów przez Regionalną Izbę Obrachunkową.
